Gaan deze stukjes over taalverloedering? Of gaan ze eigenlijk over een oude man die worstelt met de nieuwe tijd? Of misschien toch over de valkuilen van de intermenselijke communicatie, het feest van de taalevolutie of het beroerde taalonderricht? Tja, waar gaan ze eigenlijk over?
‘Eigenlijk’ kan wel iets betekenen, maar net zo vaak komen we het tegen als betekenisloos tussenwerpsel. Ik ken iemand die ambtshalve vaak in het openbaar spreekt en het in bijna elke zin zegt. Ik weet zeker dat zij beschikt over een communicatieadviseur die haar op deze storende gewoonte zou moeten wijzen. Dat snap ik niet, maar eigenlijk kijk ik er niet van op wanneer ik bedenk hoeveel gezagsdragers rare gewoontes vertonen in toespraken of vraaggesprekken zoals de minister die na elke zin even zijn hip geschoeide hielen licht en toch steeds maar niet wil weglopen.
Soms heeft ‘eigenlijk’ wél een betekenis en functie. Wie filosofische diepgang zoekt, neme kennis van Heideggers geschriften over ‘het eigenlijke’ en ‘het oneigenlijke’. Hier hoeft dat niet. Toch brengt dit begrippenpaar me in de buurt van de gewenste duiding. Daarvoor haal ik ook de veel gebezigde uitdrukking ‘in principe’ van stal, die dicht in de buurt van ‘eigenlijk’ komt.
Het gebruik van beide termen wijst op een persoonlijk of publiek moreel besef en de moeite die iemand heeft om zijn woorden of daden daarop af te stemmen. Staat het moreel besef op gespannen voet met iets anders in de ziel, dan leidt die tegenstelling tot keuzestress. Men zegt of doet iets anders dan men zelf vindt of wil, of iets anders dan wat andere mensen vinden of willen. In de gewetensnood hierover verschijnen ‘eigenlijk’ en ‘in principe’ ten tonele. Zij leggen een dilemma bloot in de vorm van een intern of extern conflict. Ik geef enkele voorbeelden:
- Eigenlijk zou ik nog een boek moeten schrijven, maar ik zie er zo tegenop (intern conflict).
- Eigenlijk zou ik moeten stoppen met roken, want het is slecht voor mijn longen (intern conflict).
- Ik kan uw auto nog wel repareren, maar eigenlijk kunt u beter een nieuwe kopen (intern conflict).
- Eigenlijk zou ik moeten stoppen met roken, want mijn omgeving heeft er last van (extern conflict).
- Eigenlijk zou ik vegetarisch moeten eten en stoppen met vliegvakanties (extern conflict).
- Ik stem vóór, samen met de hele fractie, maar eigenlijk denk ik er anders over (intern/extern conflict).
- ‘The Passion’ is razend populair, maar eigenlijk is het sentimentele kitsch (extern conflict).
- Ook al wordt zijn muziek nooit uitgevoerd is hij eigenlijk best een goede componist (extern conflict).
- Eigenlijk mag u hier niet parkeren, maar voor deze keer zie ik het door de vingers (intern conflict).
In het laatste voorbeeld zou ook ‘in principe’ kunnen worden gebruikt. Hoe functioneel dat is hangt af van wat de parkeerwachter er vervolgens mee doet:
- Hij volgt zijn eigen opvatting en geeft tegen de regels geen bon (rechte rug).
- Hij geeft uit plichtsbesef toch een bon (ook rechte rug).
- Hij geeft een bon omdat hij anders gedonder kan krijgen met zijn baas (slappe knieën).
- Hij kan ook volstaan met de waarschuwing, zonder concrete consequenties, in dat geval is er sprake van zéér slappe knieën, omdat hij de keuze bij het slachtoffer neerlegt.
Alle voorbeelden laten zien wat ‘eigenlijk’ eigenlijk is: het is een vorm van verontschuldiging of een uiting van schaamte tegenover een interne of externe (al of niet collectieve) opvatting. Wie het woord gebruikt, laat zien dat hij durft te staan voor zijn opvattingen en principes, of juist niet, maar laat dat in beide gevallen vergezeld gaan door een verontschuldiging: neemt u het mij niet kwalijk, maar ik vind of doe dit of dat. Volgt op het dilemma géén keuze, dan betekent ‘eigenlijk’ helemaal niks, in welk geval je het eigenlijk beter kunt weglaten.
2024